Na blogu Ośrodka „Brama Grodzka -Teatr NN” opowiadamy o naszej codziennej pracy: o opiece nad pamięcią Lublina i Lubelszczyzny, poszukiwaniu śladów przeszłości, działaniach kulturalnych i edukacyjnych, sile wolnego słowa i Innym Lublinie. Tu też znajdziecie wpisy o wyjątkowych spotkaniach i niesamowitych ludziach, z którymi mamy szczęście współpracować. Te „opowieści z Bramy” snują dla Was pracownicy działów Bramy Grodzkiej, Trasy Podziemnej i Domu Słów.

Na blogu Ośrodka „Brama Grodzka -Teatr NN” opowiadamy o naszej codziennej pracy: o opiece nad pamięcią Lublina i Lubelszczyzny, poszukiwaniu śladów przeszłości, działaniach kulturalnych i edukacyjnych, sile wolnego słowa i Innym Lublinie. Tu też znajdziecie wpisy o wyjątkowych spotkaniach i niesamowitych ludziach, z którymi mamy szczęście współpracować. Te „opowieści z Bramy” snują dla Was pracownicy działów Bramy Grodzkiej, Trasy Podziemnej i Domu Słów.

Teatr NN

Lublin na zdjęciach Jana Bułhaka

W sobotę, 4 lutego, minęła kolejna rocznica śmierci jednego z najwybitniejszych polskich fotografików, Jana Bułhaka, zwanego ojcem polskiej fotografii. Z tej okazji przypominamy zbiór tekstów opublikowanych przez Pracownię Ikonografii Ośrodka w październiku zeszłego roku, na 140. rocznicę urodzin artysty.

Panorama Lublina z Wieży Trynitarskiej

Panorama Lublina z Wieży Trynitarskiej, fot. Jan Bułhak

Jan Bułhak urodził się 6 października 1876 roku w Ostaszynie pod Nowogródkiem. Fotografią zainteresował się około 1905 roku, gdy otrzymał od żony pierwszy aparat fotograficzny. Już w 1908 zdobył pierwszą nagrodę w lokalnym konkursie fotograficznym na temat piękna krajobrazu litewskiego. Kluczowe dla jego dalszej działalności było poznanie w 1910 roku Ferdynanda Ruszczyca, wybitnego malarza i propagatora kultury. Dzięki jego protekcji Bułhak otrzymał posadę fotografa miejskiego w Wilnie, z zadaniem stworzenia archiwum fotograficznego miasta. W wyniku jego pracy, do 1920 roku powstało 26 albumów ze zdjęciami Wilna. Sam Bułhak wspominał, że to właśnie Ruszczyc nauczył go doceniać piękno architektury miejskiej.

W kolejnych latach Jan Bułhak coraz więcej czasu poświęcał wędrówkom fotograficznym, najpierw po Wileńszczyźnie, później także po innych częściach Polski. W czasie swoich podróży odwiedził także Lublin. Było to związane z jego ideą rejestrowania spuścizny historycznej kraju w formie fotograficznej. Podobno opracował 158 albumów poświęconych różnym miastom i regionom ówczesnej Polski. Niestety, cały jego dorobek fotograficzny spłonął podczas II wojny światowej, w czasie walk o Wilno, w lipcu 1944 roku. Po wojnie Bułhak dokumentował zniszczenia miast w nowych granicach Polski. Zmarł 4 lutego 1950 roku w Giżycku, podczas kolejnego wyjazdu fotograficznego.

Jan Bułhak był jedną z najbardziej zasłużonych osób dla rozwoju polskiej fotografii. Był nie tylko twórcą koncepcji fotografii ojczystej, ale i samego pojęcia „fotografika”. W latach 1919–1939 kierował Zakładem Fotografii Artystycznej na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Był także współzałożycielem Fotoklubu Wileńskiego, Fotoklubu Polskiego oraz powstałego w 1947 roku Związku Polskich Artystów Fotografów (obecnie Związek Polskich Artystów Fotografików). Jego legitymacja członkowska ZPAF miała numer 1. Ze względu na swoje zasługi dla organizacji życia fotograficznego w Polsce nazywany jest ojcem polskiej fotografii.

Lublin. Brama Grodzka, fot. Jan Bułhak
Lublin. Brama Grodzka, fot. Jan Bułhak

W latach 20. XX w. Jan Bułhak przebywał w Lublinie, gdzie wykonał szereg zdjęć historycznych budowli i ulic Starego Miasta i dzielnicy żydowskiej. Jednym z obiektów uwiecznionych przez Bułhaka była Brama Grodzka, zwana także Bramą Żydowską. Prowadziła ze Starego Miasta do dzielnicy żydowskiej na Podzamczu, stąd podwójna nazwa. Pierwotnie gotycka, w 1785 roku została przebudowana w stylu klasycystycznym przez Dominika Merliniego. Obecnie budynek jest siedzibą Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” zajmującego się pamięcią o dziedzictwie wielokulturowego Lublina.

Lublin. Widok z Bramy Grodzkiej na Zamek, fot. Jan Bułhak
Lublin. Widok z Bramy Grodzkiej na Zamek, fot. Jan Bułhak

Oprócz fasady budynku od strony ulicy Grodzkiej Bułhak wykonał także zdjęcie spod łuku bramy, z widokiem na dawną dzielnicę żydowską. Na fotografii widzimy wylot ulicy Grodzkiej na niewielki plac przed północną, zewnętrzną stroną bramy. Prowadziły stąd strome zejścia w trzech kierunkach: w lewo do ulicy Szerokiej, prosto do ulicy Zamkowej i w prawo na ulicę Krawiecką. W centralnym punkcie zdjęcia znajduje się kamienica o podwójnej numeracji: Szeroka 1/Zamkowa 2. Był to rozległy budynek zajmujący całą parcelę naprzeciwko Bramy Grodzkiej, między ulicami Zamkową i Szeroką. Ukształtowanie terenu wpłynęło na wygląd kamienicy; jej fasadę ożywiały liczne balkony i schody zewnętrzne. Nic zatem dziwnego, że był to jeden z najczęściej fotografowanych obiektów w tej części miasta. Za budynkiem widzimy ulicę Zamkową i fragmenty kamienic po nieparzystej stronie ulicy. Ponad dachami domów góruje szczyt Zamku, wówczas więzienia, z charakterystycznymi rózgami liktorskimi – symbolem władzy.

Zdjęcie to uświadamia nam jak bardzo zmieniło się otoczenie Bramy Grodzkiej w wyniku II wojny światowej. Obecnie tylko Zamek, siedziba Muzeum Lubelskiego, zachował dawną numerację przedwojennej ulicy Zamkowej. Pozostałe budynki zarówno tej, jak i innych ulic starej części dzielnicy żydowskiej, zostały całkowicie zniszczone przez niemieckie władze okupacyjne podczas II wojny światowej.

Panorama Lublina z Wieży Trynitarskiej, fot. Jan Bułhak
Panorama Lublina z Wieży Trynitarskiej, fot. Jan Bułhak

Przenosimy się do zachodniej części Starego Miasta. Na fotografii widzimy panoramę Lublina z Wieży Trynitarskiej: na pierwszym planie widoczna wieża Bramy Krakowskiej, za nią budynek magistratu przy Placu Łokietka i dzwonnica kościoła p.w. św. Ducha przy Krakowskim Przedmieściu. Widok zamykają charakterystyczne wieże soboru na Placu Litewskim. Po prawej stronie zdjęcia widoczne są fasady budynków przy ulicy Świętoduskiej, Staszica (wówczas noszącej jeszcze nazwę Poczętkowska) i Niecałej. Tło stanowi w znacznej mierze niezabudowany teren, obecnie zajmowany przez osiedle Czechów. Fotografia ta uświadamia nam dokąd sięgała zabudowa tej części miasta na początku lat 20. XX wieku.

Lublin. Wieża Trynitarska i Katedra , fot. Jan Bułhak
Lublin. Wieża Trynitarska i Katedra , fot. Jan Bułhak

Powyżej widzieliśmy panoramę Lublina z Wieży Trynitarskiej, w kierunku Bramy Krakowskiej. Tym razem pokazujemy ujęcie w przeciwną stronę: z Bramy Krakowskiej na Wieżę Trynitarską. Za neogotycką wieżą widać górną część fasady katedry lubelskiej, dawnego kościoła jezuitów. U dołu kadru widoczny fragment ulicy Jezuickiej. Zabudowa ulicy została niemal całkowicie zniszczona w czasie bombardowania Lublina we wrześniu 1939 roku. Obecnie istniejące budynki powstały w ramach odbudowy Starego Miasta w 1954 roku.

Lublin. Ulica Szeroka, fot. Jan Bułhak
Lublin. Ulica Szeroka, fot. Jan Bułhak

Jan Bułhak w swojej późniejszej twórczości propagował ideę fotografii ojczystej – rejestrowania krajobrazu i dziedzictwa historycznej Polski w formie fotograficznej. Przez fotografię ojczystą rozumiał „zdjęcia obrazujące polski krajobraz i architekturę, budowle zabytkowe, typy ludowe, sceny rodzajowe charakterystyczne dla społeczności polskich miast i wsi”. Podobny charakter mają jego wcześniejsze prace wykonane w Lublinie: na zdjęciach widzimy katedrę, bramy miejskie, zaułki Starego Miasta i reprezentacyjną ulicę Lublina – Krakowskie Przedmieście. Tym większe uznanie musi wzbudzać fakt, że oprócz wymienionych miejsc, uwiecznił również widok dzielnicy żydowskiej.

Na fotografii widzimy ulicę Szeroką, najważniejszą ulicę starej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu. Zdjęcie zostało wykonane od strony ulicy Kowalskiej, w kierunku ulicy Ruskiej; widoczny jest także wylot ulicy Podzamcze (na pierwszym planie) i Jatecznej (w głębi). Ulica Szeroka, podobnie jak inne ulice najstarszej części dzielnicy żydowskiej, została całkowicie zniszczona w czasie okupacji hitlerowskiej; po wojnie na jej miejscu utworzono Plac Zebrań Ludowych (obecny Plac Zamkowy). Panuje przekonanie, że jedna z kamienic dawnej ulicy Szerokiej była inspiracją dla zabudowy powstałej po wojnie, w 1954 roku, po zachodniej stronie Placu Zamkowego. Kamienica ta jest widoczna na powyższej fotografii: to wyróżniający się budynek z trójkątnym szczytem, po prawej (nieparzystej) stronie ulicy; przed wojną noszący adres Szeroka 13. Czy faktycznie zainspirował twórców Placu Zamkowego? Tego, niestety, nie wiemy; być może jest to tylko jedna z powojennych legend miejskich, dotyczących terenu po dawnej dzielnicy żydowskiej.

Są to tylko niektóre ze zdjęć wykonanych przez Jana Bułhaka w Lublinie, w latach 20. XX wieku. Niestety, cały jego dorobek, 158 albumów ze zdjęciami miast i regionów II RP wraz z bogatym archiwum fotograficznym artysty, uległ zniszczeniu podczas walk o Wilno, w lipcu 1944 roku. Szczęśliwie przetrwały kopie zdjęć, opublikowane przed wojną w formie pocztówek. Więcej zdjęć Jana Bułhaka można zobaczyć w galerii na stronie Pracowni Ikonografii Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”.